قدس آنلاین: یکی از دعاهایی که از نظر عرفانی مضامین بسیار بلندی دارد دعای عرفه ابی عبدالله(ع) و امام سیدالساجدین(ع) است. دعاهایی که تمام فقرات آن به نوعی عرفانی است و از اول تا آخر آن، عشق بازی امام(ع) و دلدادگی او به پروردگار عالم است که از رغبت خود سخن می‌گوید.

به مناسبت فرا رسیدن نهم ذی‌الحجه و روز عرفه و به منظور تشریح و تبیین دعای شریف عرفه امام حسین(ع) با حجت‌الاسلام دکتر بهرام دلیر، عضو هیئت علمی گروه عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

خدا و اسمای الهی در عرفان عرفه

دکتر دلیر در پاسخ به ماهیت و معنای عرفان توضیح می‌دهد: عرفان؛ غیر خدا را ندیدن و قطع امید کردن از تمام موجودات و به سوی حق شتافتن است. رب خود را فقط خدا بدانیم. در فرازی از دعای عرفه امام حسین(ع) می‌خوانیم: وَ اِلَیْکَ مَرَدّی اِبْتَدَاْتَنی بِنِعْمَتِکَ قَبْلَ اَنْ اَکُونَ شَیْئاً مَذْکُورا یعنی وجودم را با نعمتت آغاز کردی پیش از آنکه موجودی قابل ذکر باشم. تمام کلمات و جملات این دعا غرق در عشق پروردگار عالم است.

او تصریح می‌کند: نمی‌توان گفت دعای عرفه تنها بعدی از ابعاد عرفان است، در یک بررسی دقیق باید گفت دعای عرفه سراسر عرفان است. این دعا یا از توحید بحث می‌کند یا از اسمای الهی و یا از انسان کامل. سه موضوعی که در این دعا موج می‌زند سبب شده که کلمه به کلمه دعای عرفه سرشار از معانی و گزاره‌های عرفانی باشد.

این استاد حوزه و دانشگاه توضیح می‌دهد: وقتی مخاطب روایت‌ها هستیم، در روایات، ائمه(ع) معمولاً سطح فهم و درک ما را در نظر گرفته و به همان اندازه با ما صحبت می‌کنند و احادیث اهل بیت(ع) نیز به قدر عقول و درک ماست به خصوص بحث‌های معنوی، عرفانی و اخلاقی روایت‌ها. اما وقتی آن بزرگان در محضر پروردگار عالم نیایش می‌کنند دیگر محدودیتی ندارند و آنجاست که اوج بحث‌های عرفانی و معنوی توسط ائمه اطهار(ع) بیان می‌شود. در این دعا آمده است: یا اَسْمَعَ السّامِعینَ یا اَبْصَرَ الناظِرینَ وَ یا اَسْرَعَ الْحاسِبینَ وَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ یعنی ای شنواترین شنوایان، ای بیناترین بینایان و ای سریع‌ترین حسابرسان و ای مهربان‌ترین مهربانان. از دید عرفانی یعنی انسان باید بشنود، شنیدن برای انسان معرفت‌افزایی دارد و بالاترین سامع خود حضرت حق است. خدا در اوج محاسبه‌گری در اوج رحمت و رحمانیت نیز قرار دارد.

جلوه‌گری زیباترین مضامین عرفانی در دعای عرفه

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه می‌دهد: یکی از بحث‌هایی که در ادبیات منظوم وجود دارد، واژه هجران و وصال است. دلنشین‌ترین واژه در ادبیات عرفانی وصال و دردناک‌ترین آن فراق و جدایی است. معمولاً عرفا مانند مولانا، حافظ و... همه از هجران‌ها شاکی بوده و به دنبال وصال هستند. امیرالمؤمنین(ع) در دعای کمیل بیان می‌کند: الهی تمام دردها و عذاب‌های قیامت یک طرف، ولی عذاب دردناک‌تر از همه، دوری از توست.

او می‌گوید: دغدغه امیرالمؤمنین(ع) این بود که خدایا من را از خودت جدا نکن. در مناجات شعبانیه حضرت فرمود: ما رَأَیتُ شَیئاً اِلاّ وَ رَأَیتُ اللهَ قَبلَهُ وَ بَعدَهُ وَ مَعَهُ وَ فیهِ یعنی به هیچ چیز نظر نینداختم مگر آنکه خدا را پیش از آن، پس از آن، همراه آن و درون آن مشاهده کردم. همچنان که در آیه ۱۱۵ سوره بقره آمده است: فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ یعنی به هر طرف روی کنید به سوی خدا روی آورده‌اید. دعای عرفه امام حسین(ع) نیز در اوج بحث‌ها و مضامین عرفانی است. اگر با رویکرد عرفانی کل دعای عرفه را بخوانیم، درمی یابیم که مضامین بسیار بلند توحید و اسمای حسنای الهی را در خود دارد.

او به سخنی از علامه جوادی آملی نیز اشاره کرده و بیان می‌کند: ایشان می‌گفت اگر عرفا ادبیات و اصطلاحی دارند تمام آن‌ها برخاسته از کتاب و سنت است. اگر فرامین و آموزه‌های قرآنی و اهل بیتی نبود قطعاً گزاره‌های عرفانی شکل نمی‌گرفت یا بسیار ناقص شکل گرفته و به پختگی نمی‌رسید. بنابراین افتخار تمام عرفا این است که از منابع روایت اهل بیت(ع) استفاده می‌کنند. حتی بسیاری علمای اهل سنت از گفته‌های امام صادق(ع) به وفور استفاده کرده‌اند.

عرفه، دعای حنجره نیست

حجت‌الاسلام دلیر تصریح می‌کند: نباید دعای عرفه را دعایی برای خواندن در جمعی، صدایی و حنجره‌ای بدانیم. این دعا دعای حنجره نیست، دعای اندیشه عرفانی است. دعای دانش و معرفت به حضرت حق و معرفت انسان است. دعایی که باید با توجه به محتوای آن به حال و هوای عرفانی امام حسین(ع) نزدیک شویم. در این دعا از زبان امام حسین(ع) در مورد انسان سخن گفته می‌شود. به طور نمونه گفته می‌شود: اَللّهُمَّ اِنّی اَرْغَبُ إِلَیْکَ یعنی خدایا من به سوی تو رغبت می‌نمایم یعنی عاشق تو هستم. وَ اَشْهَدُ بِالرُّبُوبِیَّهِ لَکَ مُقِرّاً بِاَنَّکَ رَبّی یعنی به پروردگاری تو گواهی می‌دهم، اقرارکننده‌ام که تو پروردگار منی. کلمه کلمه این دعا دارای مضامین ارزشمند و نظر تربیتی نیز بسیار سازنده است.

این پژوهشگر عنوان می‌کند: در زمانه ما که بحث عرفان‌های نوظهور و معنویت جدید مطرح می‌شود بهترین عرفان، ادعیه اهل بیت(ع) است. البته همه ما دعای عرفه را می‌خوانیم اما نیاز داریم با مفاهیم و معنای آن آشنا شویم. دعاهای ما با ماهیت انسان‌شناسی سازگار بوده و عرفان اهل بیت(ع) با فطرت و هویت انسانی سازگار است.

او با اشاره به کتاب‌های دعایی می‌گوید: مصباح المتهجد شیخ طوسی، مفتاح الفلاح شیخ بهایی، مفاتیح الجنان شیخ عباسی قمی، دعای عرفه ابی عبدالله، صحیفه سجادیه و... دعاهایی هستند که نباید آسان از کنارشان عبور کنیم. این دعاها کلام معصوم در محضر پروردگار عالم است و اوج مضامین را دارد ولی متأسفانه به آن کمتر توجه کرده و آن‌ها را مورد بی‌مهری قرار می دهیم یا تنها وقتی نیازمند هستیم می‌خوانیم. در صورتی که دعا زندگی و با پروردگار عالم پیوند خوردن است.

دکتر دلیر در پایان تأکید می‌کند: در روز عرفه محافل تفسیر دعای عرفه راه انداخته و با تفسیر عرفانی این دعا دوستداران اهل بیت(ع) را با منبع عظیم الهی آشنا کنیم. با این دعا می‌توان به مقام عندالله رسید. البته دعای عرفه را تنها در عرفان خلاصه نمی‌کنیم زیرا ابعاد دیگری هم دارد اما معرفی دعای عرفه به عنوان یک دعای عرفانی به معنی کوچک کردن این دعا نیست. عرفان به معنی شوق وصال پروردگار عالم و ناله از فراق حق است و این مسئله در دعای عرفه موج می زند.